Tradycja haftu, czyli ozdabiania tkaniny poprzez naszycie na nią różnokolorowych nitek, znana jest w Polsce od stuleci. Na Kaszubach, tradycja ta wywodzi się z Żukowa i zapoczątkowana została przez siostry norbertanki około 1209 roku. Początkowo wszelkie wyszywane motywy były jednobarwne, zdobione srebrnymi bądź złotymi nićmi. Siostry szczególnie upodobały sobie zdobienie czepców oraz szat liturgicznych.
Z powstaniem haftu kaszubskiego łączy się legenda mówiąca o wnuczce, która przyniosła babci obiad. Podczas długiej drogi, dziewczynce zabrudził się śnieżnobiały fartuszek, który miała na sobie. Widząc jej zasmuconą minę, babcia zabrała wnuczce fartuszek i poszła z nim na łąkę. Nazrywała wszystkich rosnących na niej kwiatków, a następnie odrysowała je na fartuszku i wyszyła różnobarwnymi nićmi. Tak, według legendy, powstał haft kaszubski.
Kolorystyka i motywy haftu kaszubskiego
Tradycyjny haft kaszubski jest siedmiobarwny. Składa się on z kolorów: chabrowego, symbolizującego piękne kaszubskie jeziora, niebieskiego - kaszubskie niebo, granatowego - głębię morza, żółtego - słońce i zboża dojrzewające na kaszubskich polach, zielonego - kaszubskie lasy, czerwonego – krew, którą każdy Kaszub gotów jest przelać w obronie swojej ziemi i czarnego jak ziemia na polu czekająca na zasiew.
W hafcie kaszubskim dominują motywy i kompozycje roślinne. Najpopularniejsze z nich to zaczerpnięte z okolicznej przyrody: bratki, chabry, dzwonki, koniczynki, margaretki, niezapominajki, słoneczniki i róże. Haft nie oparł się jednak wpływom obcym co zauważyć można w motywach takich jak: granat, palmeta, tulipany czy akanty, stosowanych przede wszystkim w klasztorach. Natomiast bardzo popularne motywy owadzie w formie pszczółek czy żuczków, prawdopodobnie pochodzą jeszcze z czasów pogańskich. W wielu kompozycjach haftu kaszubskiego, wiodącym elementem jest „drzewo życia”, którego gałęzie, nie mają prawa się krzyżować, nakładać i przeplatać, bo życie człowieka powinno być proste i przejrzyste.
Haft współczesny
Prekursorami współczesnego haftu kaszubskiego byli Izydor i Teodora Gulgowscy, mieszkający we Wdzydzach Kiszewskich. Izydor Gulgowski, z zawodu nauczyciel, z zamiłowania kolekcjoner materiałów etnograficznych. Z przedmiotów zgromadzonych przez męża często korzystała jego żona – Teodora. Motywy zdobiące wzorzyste skrzynie, krzesła czy ceramikę, przenosiła na płótno tworząc własne hafciarskie kompozycje. Wkrótce wyszywane przez nią motywy, stały się na tyle popularne, że zdecydowała się zorganizować kurs hafciarski dla miejscowych dziewcząt. W hafciarstwie widziała dla nich szansę na godziwy zarobek. Zgromadziła wokół siebie ponad sto kobiet. Hafty wykonywane przez nie spotkały się z dużym uznaniem zarówno w kraju jak i za granicą.
Ponieważ każda sztuka, także ludowa, ulega wpływom zewnętrznym, więc i wdzydzkie hafciarstwo ewoluowało. Nowe ośrodki, powstające na Kaszubach, zaczęły tworzyć na podstawie istniejącego wzornictwa, swoje własne, które pozwoliło na rozróżnienie poszczególnych szkół haftu kaszubskiego.
Krótki opis szkół haftu kaszubskiego
Szkoła żukowska
Wywodzi się ona z Żukowa i zapoczątkowana została przez siostry norbertanki już w XIII w. Cechą charakterystyczną tej szkoły haftu jest przewaga koloru niebieskiego oraz jego odcieni, najczęściej łączonych z barwą żółtą. Prawie w ogóle nie ma w nim barwy czerwonej, używanej wyłącznie do haftowania motywu wisienek. W szkole tej dominują elementy roślinne, takie jak: róża, margaretka, bratek, lilia, tulipan, słonecznik, asparagus, owoc granatu, palmeta, ale można tu wyróżnić także motywy rozety, serca czy słoneczka.
Szkoła wdzydzka
Teodora Gulgowska, założycielka szkoły wdzydzkiej, nie ograniczała się żadnymi regułami kolorystycznymi. Równocześnie z kompozycjami jednobarwnymi, tworzyła też hafty w dziesięciu różnych kolorach, wzbogacając tym samym tradycyjną paletę barw o kolory: fioletowy, różowy, morelowy, a nawet brązowy. Większość elementów – oprócz serca, koszyczków, wazonów w kratę i trójkącików – to motywy roślinne. Przeważają w nich tulipany, róże, koniczynki, wisienki, liście, odmiany granatu, palmeta, rozeta oraz gwiazda morska. W niektórych haftach odnaleźć można również pszczółki, przypominające trójlistne kwiaty ze słupkiem i pręcikami, żuczki z wąsikami.
Szkoła pucka
Na wzornictwo haftów szkoły puckiej ogromny wpływ miała bliskość morza. Dominują w niej wszelkie odmiany barwy niebieskiej. Prócz tradycyjnych motywów kaszubskich odnaleźć tu można nadmorskie fale, sieci, gwiazdy morskie, a także mikołajek nadmorski – niezwykle rzadki gatunek rośliny, występujący tylko na wydmach nadmorskich Zatoki Gdańskiej.
Szkoła wejherowska
Założycielki wejherowskiej szkoły haftu, Franciszka Majkowska i Anna Konkel, chciały aby wyróżniała się ona spośród innych szkół. Wprowadziły więc do niej nowe motywy: liście borówek i pokrzywy, aster, bez, chryzantemę, dalię i groszek. Haft szkoły wejherowskiej wydaje się być najbardziej barwny ze wszystkich szkół, ponieważ zgodnie z założeniem Anny Konkol „wszystkich kolorów w hafcie wejherowskim powinno być po równo”.
Szkoła borowiacka
Haft borowiacki powstał na podwalinach wdzydzkiego haftu Teodory Gulgowskiej. Uczennice nowej szkoły chciały jednak, aby nowa szkoła wyróżniała się od już istniejących. W rezultacie zdecydowano się na haft Honoraty Bloch w kolorach, jak nazywa je sama autorka „złotej jesieni”. Dominują tu stonowane odcienie kilku kolorów: brązowego, pomarańczowego, żółtego i oliwkowego. Najczęstszymi motywami w szkole borowiackiej są: tulipan, rozeta, róża, serce, słonecznik, stokrotka, koniczyna oraz zakręcone wąsy – element po raz pierwszy wyszywany właśnie w tej szkole. Unikatową cechą szkoły borowiackiej jest krzyżowanie haftowanych w niej gałązek, które ma na celu dokładniejsze odwzorowanie przyrody, w której gałęzie naturalnie się splatają.
Szkoła chojnicka
Szkoła ta oparła się na tradycyjnej szkole żukowskiej. W haftach odnaleźć można dużo koloru niebieskiego, kosztem barwy czerwonej, której poza drobnymi wisienkami nie ma prawie wcale. Szkoła chojnicka wyróżnia się przede wszystkim drobnymi, delikatnymi wzorami, subtelnymi kompozycjami i charakterystycznymi dla tej szkoły drobniutkimi, okrągłymi, dzielonymi listkami, wyszywanymi nicią o kolorze zgniłej zieleni. Niektóre hafty szkoły chojnickiej wykonywane są w siedmiu tradycyjnych barwach haftu kaszubskiego z dodatkiem barwy białej, która pozwala tworzyć uczennicom tej szkoły niepowtarzalne kompozycje.
Szkoła kociewska
Intencją założycielek tej szkoły było stworzenie haftu barwniejszego niż tradycyjny haft kaszubski. Maria Wespowa, w swoich pracach stosowała dziewięć kolorów: brązowy, niebieski, błękitny, zielony, czerwony, liliowy, różowy, żółty i biały, natomiast Małgorzata Garnyszowa aż trzynaście: ciemny brązowy, jasny brązowy, bordowy, średni niebieski, jasny niebieski, zielony, fioletowy, czerwony, pomarańczowy, różowy, liliowy, żółty oraz biały. Motywy wykorzystywane w tej szkole haftu są przede wszystkim roślinne. Należą do nich: mak, róża, margareta, tulipan, modrak, bratek, kłosy zboża, oset, rumianek, jarzębina, stokrotka, ostróżka, kwiat jabłoni, niezapominajka, słonecznik, wisienki, owoc granatu, rozeta oraz pąki kwiatów. Oprócz wyżej wymienionych w hafcie kociewskim napotkać można także tradycyjne motywy haftu kaszubskiego: gwiazdę, serce i słoneczko.
Szkoła tucholska
Hafty szkoły tucholskiej wykonywane są w tonacji złotej i bursztynowej. Helena Grabkowska, założycielka tej szkoły „stosuje co najmniej jedenaście odcieni kolorów złota i bursztynu… Komponuje w oparciu o stary, przedwojenny album z lat dwudziestych, będący kiedyś własnością krewnych Gulgowskich z Wdzydz Kiszewskich, z albumu czerpie dziś już zapomniane motywy, takie jak: róg obfitości czy kwiat storczyka”.
Szkoła słupska
Założyciele tej szkoły, chcąc odróżnić ją od innych, przenieśli na płótno motywy zdobnicze występujące na starych meblach, sprzętach gospodarstwa domowego, zabudowaniach wiejskich i ceramice. Ornamentyka haftu słupskiego jest skromniejsza niż innych kaszubskich haftów. Dominują w niej: tulipany, niezapominajki, piwonie, pączki kwiatów, drobne, postrzępione listki. Rzadziej spotkać można tu palmetę i gwiazdę morską. Szkoła słupska charakteryzuje się także ośmiobarwną kolorystyką, przeniesioną z wzorów malowanych na ceramice. Są to: cztery odcienie niebieskiego, dwa zielonego, brąz i żółć.
Szkoła bytowska
Prekursorką haftu bytowskiego jest Inga Mach. Hafty przez nią wykonywane, różnią się od tradycyjnych haftów kaszubskich. Przede wszystkim odchodzi się w nich od symetryczności, stawiając na naturalność wyszywanych przez nią motywów. Elementy wchodzące w skład ornamentyki haftu z Bytowa to motywy roślinne, które znaleźć można na kaszubskiej łące, w ogrodzie i lesie.
Szkoła krajeńska
Haft ten znany jest jedynie w okolicach Złotowa, Sępólna Krajeńskiego i Więcborka. Motywami najczęściej wyszywanym są różne wersje tulipana, wąsy, owoc granatu i modrak. Kolorem dominującym w tym hafcie jest błękit. Występuje on w różnych odcieniach – od jasnego błękitu, po granat, uzupełniany drobnymi elementami wyszywanymi czarną nicią.
Kaszubskie Richelieu
Richelieu – czyli biały haft z dzierganymi ażurowymi kompozycjami, zapełnionymi słupkami i pajączkami, umieszczanymi w miejscu wyciętej tkaniny. Kaszubski haft Richelieu pojawił się za sprawą Ingi Mach z Bytowa, do której zwrócono się z prośbą o stworzenie oryginalnego nakrycia ołtarzowego. Motywami haftowanymi Richelieu są: liście dębu, koniczyny, tulipany, lilie, borówki, powoje, słoneczniki, chabry, starzece, chryzantemy, winogrona, serca, pszczółki i prawie w ogóle nigdzie indziej nie spotykane motylki.
